Jan Garbarek – głos saksofonu rozbrzmiewający z północy

Jan Garbarek od ponad czterech dekad udowadnia, że jazz może brzmieć jak szum fiordu o świcie, puls metropolii oraz szept pradawnych legend jednocześnie. Norweski saksofonista z polskimi korzeniami, urodzony 4 marca 1947 roku, zdobył serca słuchaczy dzięki wyjątkowej barwie instrumentu, która – podobnie jak woń mokrego mchu po deszczu – pozostaje w pamięci na długo po wybrzmieniu ostatniej nuty. Na początku lat siedemdziesiątych związał się z wytwórnią ECM i przez kolejne lata współtworzył jej charakterystyczne, przestrzenne brzmienie, w którym każdy dźwięk otrzymuje tyle samo oddechu, co cisza. Artysta, stojąc na scenie w skromnej, ciemnej marynarce, potrafi jednym, przeciągłym dźwiękiem sprawić, że czas zwalnia, a sala koncertowa zamienia się w niekończący się horyzont dalekiej północy. Jego popularność dawno przekroczyła granice niszy, a albumy podpisane nazwiskiem Garbarka trafiały na listy bestsellerów obok produkcji popowych gigantów. W mediach pisano o nim z respektem, a recenzenci podkreślali, że łączy skandynawską surowość z południową wrażliwością, tworząc brzmienie określane często jako «muzyka, która oddycha». Gdy wsłuchasz się uważnie, usłyszysz w niej echa kościelnych chórów Oslo, melancholijne pieśni Saamów oraz delikatny trzask lodu łamanego przez pierwsze promienie słońca. Każdy z tych elementów pojawia się i znika, ale wszystkie prowadzą do tego samego punktu – do emocji, która przełamuje bariery języka.

Barwa, która rozpoznaje się po jednym dźwięku

Saksofon Jana Garbarka nie krzyczy, nie rywalizuje głośnością ani techniczną ekwilibrystyką – zamiast tego opowiada. Artysta wybiera długie frazy, w których każdy ton niesie mikrohistorie: wspomnienie pachnącej żywicą deski pokładu rybackiego kutra, obraz bladoniebieskiego nieba nad Bergen, migotanie zorzy polarnej. Kiedy sięga po sopran, linia melodyczna staje się wąska jak skrawek światła przeciskający się przez szczelinę skalną; gdy przerzuca się na tenor, brzmienie nabiera głębi, a słuchacz ma wrażenie, że cały jego wewnętrzny monolog nabiera nowej, cieplejszej barwy. To właśnie rozpoznawalność tonu, wypracowana przez lata pracy z oddechem, stroikiem i przestrzenią akustyczną, sprawiła, że Garbarek stał się ambasadorem europejskiego jazzu na światowych festiwalach od Montrealu po Tokio. Krytycy podkreślają, że potrafi on zrezygnować z połowy dźwięków, aby wydobyć z drugiej połowy najgłębsze znaczenie. W efekcie jego muzyka brzmi jak rozmowa prowadząca wprost do istoty rzeczy; nic dziwnego, że muzykolodzy porównują ją do haiku, gdzie oszczędność wyrazu podkreśla wagę każdego słowa.

Dialog kultur na jednej scenie

Niewielu artystów potrafi tak naturalnie łączyć tradycję z nowoczesnością i wariować na temat styli jak Jan Garbarek. Gdy w latach dziewięćdziesiątych nagrał legendarną płytę «Officium» wraz z The Hilliard Ensemble, wielu purystów łapało się za głowę, obawiając się profanacji chorału gregoriańskiego. Rezultat okazał się przełomowy: saksofon układał się w struktury wokalne niczym dodatkowy głos chóru, otwierając przed odbiorcą mistyczną przestrzeń, której nie dało się zaszufladkować. Ta otwartość na inne tradycje towarzyszy mu zresztą od początku kariery; w jego kwartetach pojawiali się muzycy afrykańscy, indyjski mag perkusji Trilok Gurtu czy basista Eberhard Weber, znany z niekonwencjonalnego podejścia do swobodnej improwizacji. Każdy z nich wnosił własny rytmiczny idiom, a Garbarek, zamiast dominować, potrafił wsłuchać się w ich puls i rozwinąć melodię tak, by każdy występ stawał się niepowtarzalnym spotkaniem kultur. Dzięki temu koncerty sygnowane jego nazwiskiem przypominają wspólną podróż: zaczynają w ciszy, nabierają tempa w dialogach solowych, by w kulminacji zjednoczyć publiczność w niemal medytacyjnym skupieniu. Wtedy właśnie artysta, odchylając głowę do tyłu, łapie ostatni, najdłuższy dźwięk i wypuszcza go tak, jakby pragnął zatrzymać wspólny oddech sali na zawsze.

Dziedzictwo i wpływ na kolejne pokolenia

Choć Garbarek nigdy nie szukał rozgłosu, jego twórczość rezonuje dziś w świecie jazzu równie mocno jak dokonania Milesa Davisa czy Johna Coltrane’a. Młodzi saksofoniści z Kopenhagi, Warszawy i Buenos Aires uczą się frazowania, analizując nagrania «Eventyr» czy «Twelve Moons», a producentów muzyki elektronicznej inspiruje przestrzenne podejście do reverbu stosowane przez norweskiego wirtuoza. Muzyk zyskał status kultowego bohatera także poza sferą jazzu: islandzcy post-rockowcy Sigur Rós przyznają w wywiadach, że jego wykorzystanie ciszy miało wpływ na ich wczesne albumy, a skandynawscy twórcy filmowi proszą o licencje fragmentów jego solówek, by podkreślić melancholijny nastrój krajobrazów. Dziś, gdy streaming zagęszcza rynek i skróty dominują język kultury, Garbarek wciąż proponuje coś odwrotnego: zatrzymanie, wsłuchanie, uważność. I może właśnie dlatego – po czterdziestu latach na estradzie – wciąż pozostaje absolutnym numerem jeden europejskiej sceny jazzowej.